فیلم Tenet کریستوفر نولان فیلم مرموزی است. فیلمی که به این سادگی نمی‌توان آن را توضیح داد. در واقع این فیلم را پیش از تماشای چند باره نمی‌شود کاملا فهمید. خوش‌بختانه با دسترسی به نسخه‌ی منتشر شده از این فیلم، راه برای تحلیل آن نیز گشوده شده است. اما برای فهمیدن این فیلم باید ابتدا بدانیم که مربع Sator چیست.
با این حال، راهی برای توضیح درباره این فیلم باز شده است. با پی بردن به این‌که فیلم اساسا شبیه به یک پازل تاریخی کار می‌کند، می‌توان به توضیحی درباره آن رسید.
به نظر می‌رسد که نولان، برای نوشتن فیلمنامه Tenet از یک منبع قدیمی لاتین الهام گرفته است. معمای دو سویه‌ای که با نام مربع Sator معروف است. مردم‌شناسان نمونه‌های زیادی از مربع Sator را در جای جای اروپا یافته‌اند. و رمزشناسان (نمادشناسان) و تاریخ‌دانان دهه‌ها است که درباره آن بحث می‌کنند.
اما این‌جا صحبت از نقد فیلم است، بنابراین در این مقاله توضیح دقیق و کاملی از تاریخ مربع Sator نخواهید خواند. با این حال، پس از این‌که ارتباط Tenet با آن را بفهمید، می‌توانید فیلم را درک کنید و حتا کمی بیشتر به آن احترام بگذارید. پس این شما و این هم تاریخ کوتاهی از مربع Sator و در ادامه توضیحی درباره این‌که چرا این پازل تاریخی برای فیلم اهمیت دارد.
مربع ساتور – باستانی، مرموز و همهtجا
مربع Sator به طور خلاصه، یک پالیندروم (palindrome) پنج خطی به زبان لاتین است که از پنج کلمه تشکیل شده: SATOR, AREPO, TENET, OPERA, ROTAS.
شما می‌توانید این مربع را در چهار جهت بخوانید:
- افقی، از گوشه بالای سمت چپ
- افقی، از گوشه پایین سمت راست
- عمودی، از گوشه بالای سمت چپ
- عمودی، از گوشه پایین سمت راست
این یعنی با یک پازل چهار وجهی سر و کار داریم.
به علاوه، کلمه‌های خطوط اول و پنجم یکی هستند، اما برعکس نوشته شده‌اند. همین اتفاق برای کلمه‌های دوم و چهارم نیز افتاده است. کلمه خط سوم و وسط خودش نیز یک پالیندروم است. (از دو سر خوانده می‌شود.) و چیزی نیست جز Tenet.
در ادامه به ارتباط این کلمه با فیلم نولان خواهیم پرداخت. علاوه بر اشاره مستقیم به آن در عنوان فیلم.
نمونه‌هایی از مربع Sator در جای جای اروپا یافت شده است. دو نمونه در حفاری‌های باستان شناسی در شهر Pompeii (پومپئی) یافت شده است. در ویرانه‌های شهری که با فوران کوه ویسویوس (Vesuvius) در سال 79 میلادی به تاریخ پیوست. دیگر نمونه‌ها در کشورهای ایتالیا، انگلستان، سوریه، فرانسه، پرتغال و حتا سوئد یافت شده‌اند. تاریخ‌نگاری نشان می‌دهد که آن‌ها از قرن دوم تا قرن چهاردهم میلادی نبشته شده‌اند. در برخی موارد، مربع Sator روی دیوارها یا سنگ‌نگاره‌ها حکاکی شده است. در برخی موارد در کتاب‌ها.
شما می‌توانید مطالبی را درباره کشف مربع‌های Sator در مکان‌های مختلف بخوانید.
تلاش برای ترجمه لفظی این مربع، پیامی درباره یک کشاورز به نام «آرِپو» و شخم زدنش را حاصل می‌کند. اما چون این مربع اغلب در نزدیکی کلیساها، معابد و خانقاه‌ها یافت شده است، برخی محققان بر این باورند که این پیام ریشه در دین مسیحیت دارد. دلیل ساده‌ای برای شکل دادن به این ارتباط وجود دارد: اگر شما حروف را بازمرتب کنید، به چیزی شبیه به این می‌رسید:
کلمه‌های بالا که به شکل یک صلیب درآمده‌اند، Pater Noster را تشکیل می‌دهند. Pater Noster یعنی «[ای] پدر ما» (Our Father) که مطلع دعای ربانی است که مسیحیان برای دو هزار سال آن را تلاوت می‌کنند. این صلیب توسط دو حرف A و دو حرف O در چهار سمت احاطه شده‌است که احتمالا معنی «آلفا» و «امگا» می‌دهند. ارجاع مسیحیان به خدا. (آلفا و امگا حروف آغازین و پایانی الفبای یونانی هستند و از آن‌ها برای نشان دادن حضور خدا در آغاز و پایان تاریخ و هر چه در میان آن است استفاده می‌شود.)
یک توضیح احتمالی برای ارتباط این مربع با مسیحیت این است که آن دسته از مسیحیانی که توسط امپراطوری روم (باستان) قلع و قمع می‌شدند از آن برای نشان دادن حضور خود (به شکل مخفیانه) استفاده می‌کردند. (شبیه به نماد ماهی).
یک توضیح دیگر این است که این مربع برای کمک به مومنان در مراقبه طراحی شده است.
با یاداوری درباره حضور همواره خدا. در طی برخی از بزنگاه‌های تاریخی، مربع Sator منبع اسماء باستانی مغانی بوده است که در انجیل گمنام مانده‌اند. (مغان، سه «انسان باخرد» (روحانی ایرانی پیرو زرتشت) بوده‌اند که ستاره‌ای را دنبال کرده و سفری معنوی را آغاز می‌کنند تا برا مسیح خردسال فدیه بیاورند).
با این حال، محققان این ارتباطات را به چالش کشیده‌اند.
یافتن مربع Sator در شهر پومپئی نشان می‌دهد که این نبشته ریشه‌هایی قدیمی‌تر در یهودیت یا دین دیگری داشته است.
به هر حال در سال 79 میلادی، تعداد انگشت شماری پیروان دین مسیحیت در این شهر زندگی می‌کردند. با توجه به این‌که تنها چند دهه از به صلیب کشیده شدن مسیح می‌گذرد. و با توجه به این‌که این دین ریشه در شاخه‌ای از یهودیت داشته، استفاده از الفبای لاتین توسط مسیحیان هنوز فراگیر نبوده است.
دیگر پژوهشگران معتقدند که در مربع Sator اشاراتی به برخی فرقه‌های مذهبی یونانی یا مصری وجود دارد. همچنین این‌که این نماد و کلمات، در طلسم‌ها و جادوها استفاده می‌شده‌اند. ظاهرا کلمات دو سویه در برخی باورهای محلی و مذهبی از قدرت‌های جادویی برخوردار بوده‌اند. این مربع را در برخی باورها به درمان دیوانه‌خویی مرتبط می‌ساخته‌اند.
یک راهنمای طبابت قرن نوزدهمی متعلق به داچ پنسلوانیا خواننده‌های خود را به استفاده‌ای عجیب از این مربع ترغیب می‌کند. در آن‌جا نوشته شده است که اگر کلمات این مربع را روی کره نوشته و آن را روی تکه نانی بگذارند و بخورند، بیماری «هاری» درمان می‌شود. همچنین نسخه‌ی سیریلیکی (الفبای اسلاوی) همین تجویز در طلسم‌های اورتودکس دیده شده است.
با توجه به این‌که مربع Sator در مکان‌هایی با قدمت بیش از هزار سال یافت شده است، ممکن است که معنای آن با گذشت زمان تغییر کرده باشد. بر اساس این‌که چه کسی از آن استفاده می‌کرده (یا آن را به همراه داشته) و چه کسی آن را مشاهده می‌کرده است. (این چیز غیرمعمولی نیست، مسیحیان در آغاز نماد ماهی (ایکتیس) را از یونان و روم باستان وام گرفته‌اند).
هر چه باشد، این مربع معنا و هدفی مرموز و پیچیده دارد. معنای مختلف محتمل برای آن، نشان می‌دهند که چیزی فراتر از تفسیر در آن نهفته است.
از آن به عنوان نوعی ماندالا استفاده می‌شده است. یک پیکربندی از نمادها که هدف آن‌ها معطوف کردن حواس مخاطب به چیزی روحانی یا متعالی بوده است.
آیا فیلم Tenet مربع Sator سینمایی نولان است؟
عنوان تنت – یک فیلم درباره آدم‌هایی که متوجه می‌شوند چگونه در زمان، معکوس حرکت کنند- یک دو سویه است. Tenet همچنین نام سازمان مخفی درون فیلم است که تلاش می‌کند جلوی پایان یافتن فیلم را بگیرد. بنابراین ارتباط بین رخدادهای فیلم و عنوان آن مشخص است.
اما نولان به عنوان یا داستان فیلم بسنده نکرده است. چهار کلمه‌ی دیگر مربع Sator نیز در فیلم Tenet دیده می‌شوند.
- Sator نام خانوادگی شخصیتی است که نقشش را کنث برانا بازی می‌کند. یک ثروتمند روس تبار بی رحم که با آینده در ارتباط است.
- Arepo نام خانوادگی یک جاعل آثار هنری اسپانیایی است که نسخه‌های کپی او از نقاشی‌های «گویا» باب رسیدن به سیتور می‌شوند.
- اولین سکانس فیلم در یک سالن Opera رخ می‌دهد. جایی که یک ارکستر در حال تنظیم شدن است که ناگهان حمله‌ای صورت می‌گیرد.
- در یک سکانس می‌بینیم که ماموران شرکت حفاظتی Rotas در تلاش برای محافظت از یک بندر آزاد (فری‌پورت در فیلم یک ساختمان برای انبار چیزهای ارزشمندِ کلکسیونرها است که معاف از مالیات است) هستند.
پس به نوعی مربع Sator در فیلم Tenet ریشه دوانده است، و آن‌چنان با تار و پود فیلم عجین شده که به راحتی می‌توان آن را نادیده گرفت.
اما شکی نیست که مربع Sator در فیلم نولان حاضر است.
از آن‌جا که فیلم خودش هم دارای سکانس‌هایی است که، به طور خلاصه، حرکت به جلو و حرکت به عقب دارند -و یکسان هستند اگرچه هنگامی که آن‌ها را تماشا می‌کنید متفاوت‌اند- به طریقی، عملکردی شبیه به نوعی مربع Sator سینمایی از خود نشان می‌دهد.
نولان علاقه‌ی خاصی به ارتباط‌های میان دنیای ریاضی و فیزیک و خاصیت‌های بیشتر متافیزیکی وجود انسان‌ها دارد. دارایی‌هایی همچون عشق، حافظه، شجاعت و باور. او ظاهرا همچنین بر این باور است که همه‌ی این چیزها به گذشت زمان متصل هستند. و این‌که زمان چگونه گسترش می‌یابد و اتفاقات را رقم می‌زند.
در فیلم‌هایی چون Inception, Interstellar, Dunkirk و Memento او با همین مفهوم بازی کرده است تا در دنیای بی احساس، احساسات و عواطف را یافته و به تصویر بکشد.
پس به نظر می‌رسد که فیلم Tenet تلاش نولان است برای پیوستن به سنت دیرینه‌ی استفاده از مربع Sator برای مقصودی مرموز یا مذهبی که مرکزیت آن مراقبه است. و سوق دادن ما به کاوش در ورطه‌ی ایمان. کلمه‌ی tenet به معنای «طریقت» یا «باور» است. به ویژه اگر در یک نظام فلسفی یا مذهبی آن را بررسی کنیم.
چندین مرتبه در فیلم، شخصیت‌ها ایمان، سرنوشت و اعتقاد را موضوع بحث قرار می‌دهند. نزدیک به پایان فیلم، شخصیتی که «رابرت پتینسون» نقش او را بازی می‌کند، اعلام می‌کند که به ساز و کار جهان هستی ایمان دارد.
حفظ درجه‌ای از ایمان به ساز و کار جهان هستی تا آن‌جا که زندگی خود را به آن واگذار کنید -که همه‌ی ما در همه حال انجام می‌دهیم- یک قدم محکم به نظر می‌رسد. اما نه در همان درجه‌ای که منجر می‌شود به موجودی ملکوتی یا روان‌های دیگر سر سپرده شوید.
اما نولان علاقه دارد پیش فرض‌های ما را به چالش بکشد.
در مواردی او دنیاهایی را مطرح کرده که در آن‌ها قوانین هستی که ما آن‌ها را بدیهی می‌پنداریم به شکل‌های عجیب تازه‌ای تغییر یافته‌اند. قوانینی درباره فضا، ابعاد جهان، بدن انسان، طبیعت رویاها و چیزهای دیگر. در فیلم Tenet او این کار را با زمان و آنتروپی انجام می‌دهد. دنیایی را مطرح می‌کند که در آن انسان‌ها راهی برای معکوس کردن روند طبیعی میل یافته‌اند و به عقب حرکت می‌کنند.
او در این فیلم اظهار دارد که چیزهایی که بسیاری از ما غیرممکن می‌پنداریم ممکن است تنها چیزهایی باشند که ما هنوز کشفشان نکرده‌ایم. شاید او به دنبال این باشد که بداند چیزی که برخی از ما «خدا» یا «جادو» می‌نامیم ارتباطی با همه رموزی که هنوز کشف نکرده‌ایم دارد یا نه.
بنابراین شاید Tenet روش نولان برای معطوف کردن توجه ما به این راز و رمزها باشد. روشی با خلق یک مربع Sator قرن بیست و یکمی روی یک صفحه‌ی بزرگِ درخشان. او به ما چیزی برای مراقبه داده است. یک معما که باید بیش از یک بار به آن برگردیم تا شروع به درکش کنیم.
و نظرمان درباره فیلم هر چه باشد، باید این نکته را اذعان کنیم: این کار واقعا خفن است.